Ιστορικά, εκκλησιαστικά και λαογραφικά στοιχεία
Χωρίς την καθιερωμένη εμποροπανήγυρη γιορτάζεται φέτος ο Άγιος Μάμας στο ομώνυμο χωριό Χαλκιδικής. Η απόφαση του δήμου Ν. Προποντίδας ήταν οριστική από τη στιγμή που η πανδημία έδειξε τα δόντια της στην καρδιά του καλοκαιριού και πάρθηκαν αυστηρά μέτρα για την πρόληψη του covid-19. Το θρησκευτικό συναίσθημα ωστόσο είναι ενισχυμένο και η όποια απαγόρευση δεν σημαίνει ότι οι κάτοικοι του Αγίου Μάμα δεν τιμούν τον πολιούχο τους και δεν εκκλησιάζονται παραμονή και ανήμερα της εορτής. Αξίζει στο πλαίσιο αυτό να σημειώσουμε στοιχεία της ιστορίας και της εκκλησίας μας για τον παιδομάρτυρα Άγιο Μάμα και την Εμποροπανήγυρη, ίσως τη μεγαλύτερη στη βόρειο Ελλάδα πολλές δεκαετίες τώρα.
Ο άγιος Μάμας είναι ένας από τους παιδομάρτυρες- τα παιδιά δηλαδή που αγάπησαν πολύ το Χριστό και έδωσαν και τη ζωή τους για Αυτόν!
Οἱ γονεῖς τοῦ Θεοδοτὸς καὶ Ρουφίνα ζοῦσαν στὴ Γάγγρα τῆς Παφλαγονίας καὶ ἤσαν χριστιανοὶ μὲ μεγάλη κοινωνικὴ θέση. Τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ὁ αὐτοκράτορας Αὐρηλιανὸς κίνησε σκληρὸ διωγμὸ ἐνάντια στοὺς χριστιανοὺς (270-275 μ.Χ.). Μεταξὺ τῶν πρώτων συνελήφθη ὁ Θεοδοτὸς κι ἀφοῦ ἀνακρίθηκε κι ὁμολόγησε τὸν Χριστό, ρίχτηκε στὶς φυλακὲς τῆς Καισαρείας.
Ἡ σύζυγός του, ἡ ἐνάρετη Ρουφίνα, σὰν ἔμαθε τὴ φυλάκιση τοῦ συντρόφου της, ἂν καὶ ἦταν ἑτοιμόγεννη, ἔτρεξε νὰ τὸν συναντήσει. Ἐκεῖ μὲ παρρησία ὁμολόγησε καὶ αὐτὴ τὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ, ποὺ φλόγιζε τὴν καρδία της, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ κλεισθεῖ στὴ φυλακή. Δύο ἀδελφὲς ψυχές, εὐγενικὲς κι ἀγαπημένες, ἑνωμένες στὴ χαρὰ καὶ στὸν πόνο. Μία νύχτα ἡ Ρουφίνα ἐκεῖ στὴ σκοτεινὴ κι ὑγρὴ φυλακή, ἔφερε στὸν κόσμο τὸ παιδάκι της. Ἡ καρδιὰ τῆς σκίρτησε ἀπὸ χαρά. Ὅταν πῆρε τὸ παιδάκι της νὰ τὸ δείξει στὸν σύζυγό της, τὸν καλὸ Θεοδοτό, τὸν βρῆκε νεκρό. Τὰ μαρτύρια τὰ πολλὰ ποὺ δοκίμασε γιὰ τὴν πίστη καὶ τὴν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, τὸν ὁδήγησαν πρόωρα στὸν θάνατο. Ἡ πονεμένη μάνα μὲ συντριβὴ ψυχῆς ἔβαλε τὸ παιδὶ στὴν ἀγκαλιά του, γονάτισε δίπλα του κι ἔκαμε μὲ δάκρυα τὴν προσευχή της. Ὕστερα ἔγειρε δίπλα του γιὰ νὰ μὴ σηκωθεῖ ποτές. Τὴν ἴδια νύχτα παρέδωσε κι αὐτὴ τὸ πνεῦμα. Ἡ ψυχὴ τῆς πέταξε κοντὰ στὸν Χριστό, ποὺ ἀγάπησε μὲ τὴν καρδιά της. Τὰ βάσανα καὶ οἱ ταλαιπωρίες τῆς φυλακῆς τὴν ὁδήγησαν τόσο γρήγορα στὸν οὐρανό, κοντὰ στὸν μάρτυρα σύζυγό της. Καὶ τὸ παιδί της; Ὀρφανό, πεντάρφανο μένει τώρα! Τί ἄραγε θὰ γίνει;
[metaslider id=118538]
Μία εὐσεβὴς γυναίκα, ἡ Ἀμμία Ματρώνα ὁδηγημένη ἀπὸ ἕνα ἄγγελο πηγαίνει στὴ φυλακή. Παίρνει τὰ λείψανα τῶν μαρτύρων γονιῶν καὶ τὰ ἐνταφιάζει μὲ σεβασμό. Ὕστερα παίρνει στὸ σπίτι καὶ τὸ παιδὶ κι ἀναλαμβάνει μὲ προθυμία καὶ στοργὴ τὴν ἀνατροφή του. Ἀπὸ τὰ πρῶτα ψελλίσματά του «μάμα-μάμα» τοῦ ἔδωκε τὸ ὄνομα Μάμας. Κοντὰ στὴν καινούργια μανούλα τοῦ τὸ παιδὶ μεγάλωσε μὲ τῆς πίστης τ’ ἅγιο «κι ἄφθαρτο μάννα». Καὶ τὸ τίμησε. Ὄχι μόνο ὁ ἴδιος ἀπὸ παιδὶ ἀγωνιζόταν νὰ ζεῖ τὴ χριστιανικὴ ζωή, ἀλλὰ καὶ φρόντιζε τὰ ὅσα μάνθανε, νὰ…τὰ διδάσκει καὶ στὰ παιδιὰ τῆς ἡλικίας του. Ὑπεράξιο παιδὶ ἀξίων γονιῶν, μὰ κι ὑπέροχης θετῆς μητέρας του.
Ἡ διαγωγὴ αὐτὴ καὶ ὁ ζῆλος τοῦ μικροῦ ἱεραποστόλου δὲν ἄργησαν νὰ γίνουν γνωστά. Κάποια μέρα μερικοὶ ἐχθροί της πίστεως τὸν ἐπίασαν καὶ τὸν ὁδήγησαν μπροστὰ στὸν σκληρὸ ἡγεμόνα Δημοκριτο. Ἐκεῖνος, σὰν εἶδε τὸ παιδί, προσπάθησε μὲ κολακεῖες στὴν ἀρχὴ κι ἀπειλὲς ἀργότερα νὰ τὸν μεταπείσει ἀπὸ τὶς ἀρχὲς καὶ τὴν πίστη του. Μὰ δὲν μπόρεσε. Ὅλες του οἱ προσπάθειες πῆγαν χαμένες. Τότες ἄρχισαν τὰ βασανιστήρια. Τὸ ξύλο, τὸ πλήγωμα τοῦ κορμιοῦ μὲ σιδερένια νύχια, τὸ κάψιμο τῶν πληγῶν μὲ ἀναμμένες λαμπάδες καὶ τέλος τὸ ρίξιμο στὴ θάλασσα μὲ μία σιδερένια σφαίρα δεμένη στὸν λαιμό.
Οἱ βάρβαρες πράξεις τοῦ χριστομάχου πῆγαν ἄδικα. Ἡ σφαίρα κόπηκε καὶ τὸ παιδὶ μὲ τὴ βοήθεια ἑνὸς Ἀγγέλου βγῆκε στὴ στεριὰ κι ἀνέβηκε σ’ ἕνα βουνὰ τῆς Καισαρείας. «Ἄλλαι μὲν βουλαὶ ἀνθρώπων, ἄλλα δὲ Θεὸς κελεύει». Στὸ μέρος αὐτὸ ὁ πιστὸς κι ἡρωικὸς Μάμας ἔζησε μέχρι τὰ δεκαπέντε του χρόνια μὲ συντροφιὰ τὰ λιοντάρια καὶ τ’ ἄλλα ἄγρια ζῶα. Τὰ ἐξημέρωσε καὶ τὰ ἐβοσκοῦσε καὶ τ’ ἄρμεγε γιὰ νὰ τρέφεται, μὰ καὶ νὰ φιλοξενεῖ κι ἐκείνους ποὺ τὸν ἐπισκέπτονταν, γιὰ ν’ ἀκούσουν τὰ λόγια του καὶ νὰ διδαχθοῦν. Λένε ότι οι ελαφίνες έτρεχαν να του δώσουν το γάλα τους!
Δὲν πέρασε ὅμως πολὺς καιρὸς κι ἡ παρουσία τοῦ φλογεροῦ κι ἀληθινὰ πιστοῦ ἐφήβου ἔγινε καὶ πάλι γνωστή. Γιὰ δεύτερη φορὰ οἱ ἐχθροί του Χριστοῦ πῆγαν καὶ τὸν ἐπίασαν. Γιὰ ἄλλη μία φορὰ τὰ μαρτύρια ἐπαναλήφθηκαν σκληρότερα κι ἀγριότερα. Μὰ καὶ αὐτὴ τὴ φορὰ τίποτα δὲν ἔκαμαν. Ὁ μάρτυρας ἔμεινε καὶ τώρα ἄκαμπτος. Καμιὰ δύναμη δὲν στάθηκε ἱκανὴ νὰ τὸν λυγίσει καὶ νὰ τὸν ἀλλάξει. Οὔτε οἱ δελεαστικὲς ὑποσχέσεις, οὔτε κι οἱ ἀπειλές, μὰ οὔτε καὶ τὸ ξέσχισμα τοῦ κορμιοῦ, οὔτε καὶ τὸ ἀναμμένο καμίνι. Ὁ νεαρὸς μάρτυρας μὲ τὸ χαμόγελο στὰ χείλη τὰ ἀντιμετώπισε ὅλα ψάλλοντας. Όταν έριξαν επάνω του άγρια ζώα, τα τελευταία όχι μόνο δεν τον κατασπάραξαν αλλά ούτε και τον πείραξαν. Σύμφωνα με την παράδοση ένα λιοντάρι τον δέχθηκε στη ράχη του και τον μετέφερε μακρά των άλλων θηρίων.(για αυτό και στις εικόνες τον ζωγραφίζουν πάνω σε ένα λιοντάρι).
Τὰ βασανιστήρια συνεχίστηκαν. Μὰ ὁ δεκαπεντάχρονος ἔφηβος ἔμεινε ἀλύγιστος. Ταπεινωμένος καὶ ντροπιασμένος ὁ ἀσεβὴς ἡγεμόνας ἀπὸ τὸ θάρρος καὶ τὴν ἀντοχὴ τοῦ ἔδωσε διαταγὴ νά, τὸν θανατώσουν. Κι ὁ δήμιος μὲ μία σιδερένια τρίαινα (τρικάνι) τὸν κτύπησε στὴν κοιλιά. Ὁ γενναῖος ἀθλητὴς ἔπεσε κάτω κι ἀφῆκε τὴν ἁγνὴ ψυχή του νὰ πετάξει κοντὰ σ’ Ἐκεῖνον, ποὺ ἀγάπησε καὶ πόθησε καὶ λάτρεψε, μὰ καὶ κοντὰ στοὺς μάρτυρες γονεῖς του.
Για την Εμποροπανήγυρη…
Η εκκλησία του Αγίου Μάμαντος, σύμφωνα με την παράδοση, κτίσθηκε από μοναχούς του μετοχίου (ο χώρος του Γεωργικού Σταθμού αποτελούσε Βατοπεδινό μετόχι). Η παράδοση λέει ότι οι μοναχοί που διέμεναν στο μετόχι έβλεπαν τις νύχτες ένα φως σαν καντήλι μέσα στη θάλασσα, έψαξαν και ανέσυραν τελικά από το βυθό την εικόνα του Αγίου Μάμαντος. Καθώς επέστρεφαν στο μετόχι τους, τα βόδια που έσερναν τον αραμπά με την εικόνα ακινητοποιήθηκαν καθώς ανέβαιναν το ύψωμα έξω από το μετόχι. Παρ’ όλες τις προσπάθειες έμειναν ακίνητα, οι μοναχοί θεώρησαν ότι ήταν θέλημα του Αγίου και έκτισαν εκεί ένα μικρό εκκλησάκι όπου τοποθέτησαν την εικόνα του. Η εκκλησία με το πέρασμα των χρόνων υπέστη κατεδαφίσεις και ανακαινίσεις.
Σχετικά με το πανηγύρι του Αγίου Μάμαντος δεν διαθέτουμε μαρτυρίες από τη βυζαντινή εποχή. Σίγουρα πάντως η ονομασία «Μπεζεστένι», της περιοχής που τελούνταν αρχικά και το σκεπαστό πέτρινο πηγάδι που ονομαζόταν «Μπεζεστένι», αποτελούν μια ισχυρή ένδειξη ότι εκεί πιθανότατα λειτουργούσε αγορά, σκεπαστή ή υπαίθρια, όπου διεξαγόταν εμπόριο, παζάρι.
[metaslider id=118598]
Η περιοχή «Μπεζεστένι» ανήκε στο τσιφλίκι του Βέη, ο οποίος εισέπραττε και τα ενοίκια από το χώρο του πανηγυριού ως το 1923. Από το 1924 τα ενοίκια εισέπραττε η νεοσύστατη κοινότητα του Αγίου Μάμαντος, που μέχρι το 1926 υπαγόταν στην κοινότητα Πορταριάς.
Η επίσημε καθιέρωση του πανηγυριού θεσμοθετήθηκε από το κράτος το 1932 με το ΦΕΚ 5500/1932.
Το πανηγύρι τελούνταν τη ημέρα την εορτασμού της μνήμης του Αγίου Μάμαντος στις 2 Σεπτεμβρίου, την επόμενη δηλαδή ημέρα της 1ης Σεπτεμβρίου που αποτελεί την αρχή της Ινδικτιώνος του βυζαντινού – εκκλησιαστικού έτους. Η Ινδικτιώνα είναι ένας δεκαπενταετής χρονικός κύκλος και η αρχή της κατά την 1η Σεπτεμβρίου αποτελεί την έναρξη του φορολογικού έτους όπου και γινόταν η είσπραξη των φόρων. Ξεκινούσε την 1η Σεπτεμβρίου, παραμονή της γιορτής του Αγίου, με εσπερινό και ακολουθούσε περιφορά της εικόνας του Αγίου και διαρκούσε άλλες 3 ημέρες. Στις μέρες μας άτυπα ξεκινά 2-3 μέρες νωρίτερα και τελειώνει μία περίπου μέρα αργότερα στις 5 του μηνός.
[metaslider id=118576]
Μετά την αγορά του σημερινού χώρου διεξαγωγής της, το πανηγύρι άρχισε σταδιακά να μετακινείται από το «Μπεζεστένι». Αρχικά ήταν ζωοπανήγυρη και στη συνέχεια εξελίχτηκε σε εμποροπανήγυρη. Ο παλαιός χώρος στο «Μπεζεστένι» χρησιμοποιούνταν μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 1960 για αγοραπωλησία ζωών.
Πολύ γλαφυρές περιγραφές του πανηγυριού σε παλαιότερες εποχές δίνουν οι Γεώργιος Μ. Πλατσάς και Στυλιανός Γ. Κυρίμης.
Ο Γ. Μ. Πλατσάς, αναφέρει λοιπόν ότι σε ένα συγκεκριμένο χώρο του πανηγυριού υπήρχαν ομάδες ανθρώπων που περίμεναν για εργοδότες (αφεντικά) που θα τους έπαιρναν στη δούλεψή τους. Ήταν οι δούλοι, οι στιχτοί, όπως ονομάζονταν. Η αμοιβή και η διάρκεια μίσθωσης εξαρτιόταν από το είδος της δουλείας. Η πιο συνηθισμένη διάρκεια μίσθωσης ήταν η ετήσια, από Άγιο Μάμα (πανηγύρι) μέχρι το επόμενο.
Το 1989 ιδρύθηκε Κοινοτική Επιχείρηση (μετά το 1998 και την μετατροπή της κοινότητας σε δημοτικό διαμέρισμα του διευρυμένου Δήμου Μουδανιών, Δημοτική Επιχείρηση), η οποία ανέλαβε όλη την ευθύνη για την οργάνωση, τη λειτουργία και τη διαχείριση της εμποροπανήγυρης. Από τον ίδιο χρόνο άρχισαν να γίνονται μόνιμες εγκαταστάσεις των καταστημάτων και των ψητοπωλείων και οριοθετήθηκαν οι χώροι του πανηγυριού. Από το 1992 ξεκίνησε η κατασκευή της αίθουσας του πνευματικού κέντρου της αίθουσας του Ε.ΠΟ.Κ.Α.Μ. και ολοκληρώθηκε το 1994.
Πηγές: Στυλιανού Γ. Κυρίμη, Άγιος Μάμας Χαλκιδικής , Γεωργίου Μ. Πλατσά , Άγιος Μάμας, Δημήτρη Κουρμπέτη , Το χωριό Άγιος Μάμας Χαλκιδικής. Κείμενο: Ελένη Πασχαλάκη
φωτογραφίες αρχείου “πολιτιστικό ημερολόγιο -Χαλκιδική πολιτική”
[metaslider id=118538].
